جلوه‌‌های مدارا و خشونت در پنج‌گنج نظامی گنجه‌‌ای‌

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه پیام نور ، تبریز ، ایران

چکیده

این تحقیق که با روش تحلیل محتوا انجام‌گرفته‌است قصد دارد تا نمودهای خشونت و مدارا را در خمسه نظامی برشمارد و سپس آنها را مورد بررسی قرار دهد. مطالعه خمسه از این نظرگاه نشان می‌دهد که نظامی به صورت مستقیم از رواداری حمایت کرده و به مقابله با انواع خشونت پرداخته‌است اما گاه ناخواسته در مقام راوی داستان، ابعادی از خشونت را در جامعه عصر خود به تصویر کشیده‌است. از سر بریدن و درآوردن چشم تا شکنجه و سخت‌کُشی مانند در پای سگان وحشی انداختن محکومان و به پایین افکندن آنها از عمارت‌های بلند. بدیهی است که گزارش از خشونت را با اعتقاد به آن نمی‌توان یکی دانست و مقصود نظامی از بازگویی خشونت اغلب برای نفی آن است نه همراهی با آن. قربانیان خشونت در داستان‌های کوتاه و بلند نظامی عمدتاً مردان سپس زنان و در نهایت حیواناتند. همه قهرمانان داستان‌های نظامی شخصیتی دووجهی دارند. در جایی مروج صلح و آشتی‌اند و در جایی دیگر رفتارهای خشونت‌آمیز از آنان سرمی‌زند. حتی شیرین و مجنون که شخصیت‌هایی آرمانی‌اند به بدن خود خشونت روامی‌دارند. یکی خودکشی‌می‌کند و دیگری خودآزار است. بهرام گور و اسکندر که در ذهنیت نظامی پادشاهانی آرمانی‌اند گاه با قساوت عمل می‌نمایند و فرمان‌های خشونت‌آمیز صادر می‌کنند. نقد منصفانه، نصیحت، مذاکره و دیپلماسی، احترام به کرامت انسانی، پاسداشت طبیعت و حیوانات، پرهیز از خشم، احترام به ادیان و مذاهب دیگر و مراقبت حاکمان از اعمال زیردستان خود از جمله راه‌کارهایی است که نظامی به صورت مستقیم یا غیر مستقیم برای جلوگیری از اشاعه خشونت به مخاطبان پیشنهاد می‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Survey on some manifestations of moderateness and violence in Nizami Ganjavi’s Khamsa

نویسنده [English]

  • Saeid Karimi Qarebaba
Assistant Professor in Persian Language and Literature, Payame Noor University Tabriz Iran
چکیده [English]

Persian old literature has always proclaimed kindness and moderateness and has avoided violence, dispute and vengeance. Therefore, Iran society and history has passed through different and stressful paths. Literature represents a vague and blurred image of uncontrolled violence in its deep layers though disputes and war has woven with Iranian society warp and woof. Nizami Ganjavi is one of the Iranian poets and advocate of peace that love and friendship is felt in his poems. However, in the depth of his works, the traces of the mentality based on violence and lack of moderateness can be found unintentionally. For instance, war is one of the main content of Nizami poems and even the traces of violence can be seen in the realm of love. The lover Majnun tends to act violently for possessing of Leila, in Makhzanoal- Asrar(Treasure of Mysteries) two scholars with different scientific viewpoints debated so that they are ready to kill each other and finally, Alexander destructs the Zoroastrian temples violently and abolishes their religious rituals and put fire on their magnificent cities and transfers Iranians academic texts to Macedonia. On other hand, the manifestations of moderateness in Nizami verse are wonderful. Shirin invites Khosrow to moderation and hospitality of the people. Bahram prevents war with his compatriots with intelligent planning and the kings respond the protestors.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Nizami Ganjavi
  • Khamsa
  • violence
  • moderateness
  • war
بهمنی مطلق، یدالله. (1388)«کنش‌ها و منش‌ها در خسرو و شیرین». نشریه کتاب ماه ادبیات، شماره 34 (پیاپی 148).
حمیدیان، سعید (1373) آرمان‌شهر زیبایی، تهران: قطره.
حیدری مهدی. (1392)«تساهل و مدارا در تصوف اسلامی؛ بر اساس متون نثر از آغاز تا پایان سده چهارم قمری»، نشریه ادیان و عرفان، سال چهل و ششم، شماره دوم.
خداپناهی، محمدکریم. (1380)روان‌شناسی فیزیولوژیک ، تهران: سمت.
رحیم‌پور ازغدی، حسن. (1377)بررسی انتقادی موضوع تساهل. به نقل از مجموعه مقالات «تسامح؛ آری یا نه؟»، دفتر نخست، گردآوری مؤسسه فرهنگی اندیشه معاصر، چاپ اول، تهران، نشر خرم.
روح‌الامینی، محمود. (1381)،فرهنگ و زبان گفتگو به روایت تمثیل‌های مثنوی مولوی بلخی؛ نگرشی مردم‌شناختی. چاپ اول، تهران: نشر آگه.
زرین‌کوب، عبد الحسین. (1356)با کاروان حلّه؛ مجموعه نقد ادبی، تهران: جاویدان.
ـــــــــــــــــــــ . (1389)پیر گنجه در جست‌وجوی نا کجاآباد، تهران: سخن.
ـــــــــــــــــــــ . (1369) کارنامه اسلام، تهران: امیر کبیر.
سعدی، مصلح بن عبدالله. (1387) بوستان، با تصحیح و توضیح غلام‌حسین یوسفی، تهران: انتشارات خوارزمی.
شمیسا، سیروس. (1391) سبک شناسی شعر تهران: نشر میترا.
لزگی، سید حبیب‌الله و مهدی حجوانی. (۱۳۸۴)«خشونت و مدارا در ادبیات کودک (با نگاهی به دو نمایشنامه کودکانه)»،مجله علمی، پژوهشی پژوهشنامه علوم انسانی، دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، شماره 45 و 46.
مرتضوی قهی، فاطمه و مرتضی منادی. (1388)«بررسی مفاهیم صلح و خشونت در سینمای دفاع مقدس»، نشریه اندیشه‌های نوین تربیتی، دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی دانشگاه الزهراء، دوره 5، شماره 1. 
معین، محمد (1388) فرهنگ فارسی، تهران: انتشارات امیرکبیر.
میسراهی، روبر. (1378) اسپینوزا: تسامح و آزادی بیان. به نقل از مجموعه مقالات «تسامح از دیرباز تا امروز»، ترجمه مازیار مهیمنی و محمد رضا شیخی محمدی، چاپ اول، تهران: نشر ثالث.
نصراصفهانی، علی؛ انصاری، محمد اسماعیل؛ شائمی، علی؛ آقاحسینی، حسین. (1388) «تحمل و مدارا به عنوان یکی از اجزای سرمایه اجتماعی با تکیه بر دیدگاه سعدی»، فصلنامه مطالعات ملی، سال دهم، شماره 4 .
نظامی، الیاس بن یوسف. (1381) اقبال‌نامه نظامی گنجوی،به تصحیح دکتر برات زنجانی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ـــــــــــــــــــــــ . (1376)خسرو و شیرین، به تصحیح دکتر برات زنجانی،تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ـــــــــــــــــــــــ . (1380)شرف‌نامه نظامی گنجوی. به تصحیح دکتر برات زنجانی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ـــــــــــــــــــــــ . (1374)لیلی و مجنون نظامی گنجوی، به تصحیح دکتر برات زنجانی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ــــــــــــــــــــــ . (1378)مخزن الاسرار،با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی؛ به کوشش سعید حمیدیان، تهران: انتشارات قطره.
ـــــــــــــــــــــــ . (1389)هفت پیکر، به تصحیح دکتر بهروز ثروتیان، تهران: انتشارات امیر کبیر.
نیکوبخت، ناصر. (1383)«عرفان اسلامی، مکتب تسامح و تساهل»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، دوره جدید، شماره 16 (پیاپی 13).
واصفی، صبا و حسن ذوالفقاری (1388خشونت علیه زنان در آثار محمود دولت‌آبادی»، پژوهش‌های زنان، دوره 7، شماره 1.