حضور بینامتنی آموزه‌های پیامبر اسلام(ص) در نظام تعلیمی-تربیتی قابوسنامه بر اساس نظریّة ژرار ژُنت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

2 گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اردبیل، دانشگاه آزاد اسلامی، اردبیل، ایران.

چکیده

قابوس‌نامه گنجینه‌ای پربار و پرمحتوا از دانش‌ها و تجربه‌های متنوّعی است که به کار تعلیم و تربیت می‌آید. عنصرالمعالی به تمام ابعاد وجودی و اجتماعی انسان و نیازهای وی توجّه کافی داشته، در این راستا از منابع مختلف بویژه قرآن، حدیث و امثال و حکم بهره‌ها گرفته‌ و با تسلّط و تبحّر بالای علمی و ادبی خود، به شیوه‌ای منسجم و زیبا و با زبانی ساده که لازمة یک کتاب آموزشی است، آن‌ها را تبیین کرده‌است. رسوخ عناصر زبانی و اندیشگانیِ تربیتی حضرت محمد(ص) که به صورت‌های مختلف در قابوس-نامه تجلّی یافته‌است، نشانگر روابط بینامتنی مسلّم بین آن‌هاست. این مقاله به روش توصیفی-تحلیلی به بررسی نمودهای متنی و محتواییِ اقوال حکمت‌آمیز و پندآموزِ رسول اکرم(ص) و نحوة بازتاب آن در قابوس‌نامه بر اساس نظریّة ژرار ژنت پرداخته، به این نتیجه رسیده‌است که آموزه‌های نبیِّ مکرّم اسلام(ص) که به صورت‌های ضمنی، صریح و پنهان در قابوس‌نامه حضور یافته است، نقشی بنیادین در چارچوب فکری و تعلیمی کتاب مذکور دارد. ازلحاظ موضوعی این آموزه‌ها گسترة متنوّعی چون مسائل اجتماعی، اعتقادی و فردی را شامل‌می‌شود و بسامد بالای تعالیم اجتماعیِ پیامبر(ص) در قابوس‌نامه با ماهیّت اجتماعیِ دین اسلام و تأکید پیامبر(ص) بر وحدت مسلمین تطابق کامل دارد. این پژوهش نشان‌داد که رابطة کلانِ هم‌حضوری و بینامتنی قابوس‌نامه با احادیث نبوی به صورت تداومِ آموزه‌های نبوی و جذب آن‌ها در راستای تکمیلِ بُعد ادبی و تربیتی کتاب بوده‌است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Presence of Educational Teachings of Islam’s Prophet in the Educational System of Qaboosnameh based on Gerard Genette’s Theory

نویسندگان [English]

  • Ebrahim Danesh 1
  • Faramarz Jalalat 2
1 Department of Persian Language and Literature, University of Mohaghegh Ardabili, Ardabil, Iran
2 Department of Persian Language and Literature, Ardabil Branch, Islamic Azad University, Ardabil, Iran.
چکیده [English]

Qaboosnameh is a rich treasure of ethic-educational knowledge and experiences. Onsorolma?ali paid attention to all individual and social aspects of human beings in addition to his needs. So he has benefited from various Islamic sources, especially Qur'an, and Hadith. He has explained them in coherent and simple language with a high scientific and literary proficiency in his educational book. The intrusion of holy Mohammad’s ethic-educational linguistic and intellectual elements in different ways within Qaboosnameh indicates their indisputable intertextual relationships. This paper has studied the textual and content representations of the Prophet (PBUH)’s wise speeches in Qaboosnameh by descriptive-analytical method and based on Gerard Genette's theory. It concluded that the ethic-educational teachings of Islam’s prophet which have been presented implicitly, explicitly, and covertly in Qaboosnameh, play a fundamental role in the intellectual and educational framework of the book. In terms of the subject matter, these teachings include a wide range of individual, social, religious, and economic issues. The high frequency of the Prophet's (PBUH) social teachings in Qaboosnameh is in accordance with the social nature of Islam and the Prophet's (PBUH) emphasis on Muslim unity. The macro relationship between Qaboosnameh and Prophetic Hadith in an intertextuality approach is the continuation and attraction of these teachings in order to complete the ethical, educational, and literary dimensions of the book.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Intertextuality
  • Prophet’s Teachings
  • Qaboosnameh
  • Gerard Genette
قرآن کریم، (1387)، ترجمة مهدی الهی قمشه­ای، تهران: کاشف.
الآبی، منصور، (1424)، نثرُالدّرّ فِی المُحاضرات، تحقیق خالد عبدالغنی محفوظ، ط1، بیروت: دارالکتب­العِلمیّة.
آلن، گراهام، (1385)، رولان بارت، ترجمة پیام یزدان­جو، چ1، تهران: مرکز.
آلن، گراهام، (1397)، بینامتنیّت، ترجمة پیام یزدان­جو، چ6، تهران: مرکز.
الأبشیهی، شهاب­الدین، (1421)، المُستطرَف فِی کُلّ فَنٍّ مُستَظرَف، تحقیق محمد سعید، ط1. بیروت: دارالفکر.
ابن­الجوزی، ابوالفرج، (2005م)، صفَة­الصَّفوَة، تحقیق خالد مصطفی طرطوسی، ط1، بیروت: دار الکتاب العربی.
ابن­حمدون، محمد، (1996م)، اَلتذکِرة­الحَمدونیَّة، تحقیق احسان عبّاس و بکر عباس، ط1، بیروت: دار صادر.
ابن­عبد­ربّه، احمد، (1989م)، العقد­الفرید، تحقیق علی شیری، ط1، بیروت: دار الإحیاء التراث العربی.
ابن­قتیبة­الدینوری، ابومحمّد، (1424)، عیون­الأخبار، شرحه یوسف الطویل و مفید محمّد قمیحة، ط3، بیروت: دارالکتب­العلمیّة.
ابن­القضاعی، ابوالحسن، (1377)، ترک­الإطناب فی شرح الشهاب، به اهتمام محمّد شیروانی، چ2، تهران: دانشگاه تهران.
ابن مسکویه، ابوعلی، (1358)، الحکمة­الخالدة، حقّقه و قدّم له عبدالرّحمن بدوی­، چ1، تهران: دانشگاه تهران.
ابونُعَیم­الإصفهانی، احمد، (1423)، حلیة­الأولیاء و طبقات­الأصفیاء، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، ط2، بیروت: دارالکتب­العلمیّة.
الهامی، فاطمه، (1391)، «جایگاه قابوس­نامه در قلمرو ادبیات تعلیمی»، پژوهش­نامة ادبیات تعلیمی، س4، ش16، صص131-158.
امامی، فاطمه، (1399)، «نقد بینامتنی دو اثر ادبی بوستان و قابوس‌نامه»، فصل‌نامة علمی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادب فارسی(دهخدا)، د12، ش45، صص 257-280.
باخرزی، ابوالمفاخر، (1383)، اوراد­الأحباب و فصوص­الآداب، به کوشش ایرج افشار، چ2، تهران: دانشگاه تهران.
بحرالفوائد، (1345)، به کوشش محمّدتقی دانش پژوه ، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
الثعالبی، عبدالملک، (بی­تا)، الإعجاز و الإیجاز، مقدّمة اسکندر آصاف، ط1، بیروت: دار صادر.
الثعالبی، عبدالملک، (2003م)، التمثیل و المحاضرة، تحقیق قُصَی الحسین، ط1، بیروت: دار و مکتبة­الهلال.
الثعالبی، عبدالملک، (1424)، المحاسن و الأضداد، تحقیق صلاح الدین الهوّاری، ط1،  بیروت: المکتبه العصریّه.
الثعالبی، عبدالملک، (1428)، خاصّ­الخاص، تحقیق درویش الجویدی، ط1، بیروت: المکتبة­العصریّة.
الجاحظ، عمروبن بحر، (1423)، البیان و التبیین، تحقیق ابراهیم شمس­الدّین، ط1، بیروت: مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات.
جلالت، فرامرز و دانش، ابراهیم، (1402)، «همزیستی ادب غنایی و تعلیمی در آینة تحلیل بینامتنی آثار نظامی و قابوس­نامه بر اساس نظریّة ژرار ژنت»، دوفصل‌نامة زبان و ادب فارسی، دانشگاه  تبریز، س79، ش 247، صص 151-176.
جلیلی جشن‌آبادی، صبا و رحیمی، سیدمهدی، (1400)، «بینامتنیّت در ادب تعلیمی(با تمرکز بر قابوس‌نامه و تعالیم پتاح‌حوتپ؛ کهن‌ترین فرزندنامة جهان)»، پژوهش‌نامة ادبیات تعلیمی، س13، ش52، صص 27-57.
الحُصرِیّ­القَیروانی، ابواسحاق، (1424)، زهرالآداب و ثمرالألباب، قدّم له و شَرَحه صلاح­الدّین الهواری، ط1، بیروت: المکتبة العصریّة.
حق­طلب، رحمت­الله، مهدی نوروز و محبوبه ضیاء خدادادیان، (1401)، «بررسی و تحلیل شاخصه­های تعلیمی قابوس­نامه در ارتباط با روابط والدین-فرزند بر اساس نظریّة رمزگان­های پنج­گانة رولان بارت»، پژوهش­نامة ادبیات تعلیمی، س14، ش53، صص1-24.
خاتمی، احمد و غلامرضا رفیعی، (1390)، «اندرزهای عنصرالمعالی در قابوس­نامه و مقایسة آن با نظرات تربیتی ژان ژاک روسو»، پژوهش­نامة ادبیات تعلیمی، س3، ش12، صص1-24.
الخطیب­البغدادی، ابوبکر، (1424)، تاریخ بغداد، تحقیق صدقی جمیل العطار، ط1، بیروت: دارالفکر.
خطیبی، حسین، (1375)، فن نثر در ادب پارسی، چ2، تهران: زوار.
دانش، ابراهیم و محمدرضا طوسی نصرآبادی، (1400)، «بررسی مؤلّفه­های ادب زبانی در قابوس­نامه با استفاده از نظریة براون و لوینسون»، دوفصلنامة زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی، س29، ش91، صص129-153.
دهخدا، علی­اکبر، (1383)، امثال و حکم، چ12، تهران: امیرکبیر.
الرّاغب­الإصفهانی، حسین، (1416)، محاضرات­الأدباء و محاورات­الشعراء و البلغاء، ط1، قم: مکتبة الحیدریّة.
ریپکا، یان و دیگران، (1381)، تاریخ ادبیات ایران از دوران باستان تا قاجاریه، ترجمة عیسی شهابی، چ2، تهران: علمی و فرهنگی.
زرین­کوب، عبدالحسین، (1385)، از گذشتة ادبی ایران، چ3، تهران: سخن.
الزمخشری، محمود، (1410)، ربیع­الأبرار و نصوص­الأخبار، تحقیق سلیم النعیمی، ط1، قم: دارالذّخائر.
ساسانی، فرهاد، 1384، «تأثیر روابط بینامتنی در خوانش متن»، مجلّة زبان و زبان­شناسی، س1، ش2، صص39-54.
السیوطی،جلال­الدّین، (1401)، الجامع­الصّغیر فی أحادیث النّذیر البشیر، ط1، بیروت: دارالفکر.
شفیعی کدکنی، محمّدرضا، (1352)، «انواع ادبی و شعر فارسی»، مجلة خرد و کوشش، ش11 و 12، صص96-119.
شفیعی کدکنی، محمّدرضا، (1383)، صور خیال در شعر فارسی، چ9، تهران: آگه.
شمس تبریزی، محمد، (1377)، مقالات شمس تبریزی، تصحیح محمدعلی موحّد، چ2، تهران: خوارزمی.
صدوق، محمدبن­علی، (1384)، الأمالی، ترجمة کریم فیضی، چ1، قم: وحدت­بخش.
صفارزاده، طاهره، (1384)، مفاهیم قرآنی در حدیث، چ1، تهران: پارس کتاب.
العجلونی، اسماعیل، (1422)، کشف­الخفاء، تصحیح محمد عبدالعزیز الخالدی، ط1، بیروت: دارالکتب العلمیّه.
عنصرالمعالی، کیکاوس، (1312)، نصیحت­نامه معروف به قابوس­نامه، تصحیح سعید نفیسی، چ1، تهران: مجلس.
عنصرالمعالی، کیکاوس، (1380)، قابوس­نامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، چ11، تهران: علمی و فرهنگی.
الغزّالی، محمد، (1419)، احیاء علوم­الدّین، ط1، حلب: دار الوعی العربی.
الغزّالی، محمد، (1367)، نصیحة­الملوک، تصحیح جلال­الدّین همایی، چ4، تهران: هما.
فروزانفر، بدیع­الزمان، (1361)، احادیث مثنوی، چ3، تهران: امیرکبیر.
فروزانفر، بدیع­الزمان، (1383)، تاریخ ادبیات ایران، چ1، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
القشیری، ابوالقاسم، (2000م)، الرّسالةالقشیریة، تحقیق عبدالکریم العطا، ط1، دمشق: مکتبة أبی­حنیفة.
کاشانی، عزّالدین محمود، (1381)، مصباح­الهدایه و مفتاح­الکفایه، تصحیح جلال­الدین همایی، چ6، تهران: هما.
الماوردی، ابوالحسن، (1425)، أدب­الدّنیا والدّین، اعتنی به محمّد ابوالخیرالسید و محمّدالشّرفاوی، ط1، بیروت: مؤسسة الرسالة ناشرون.
مجلسی، محمدباقر، (1403)، بحارالأنوار، ط4، بیروت: دار إحیاء التّراث العربی.
مستملی بخاری، ابوابراهیم، (1373) ، شرح­التّعرّف لمذهب­التصوّف، تصحیح محمّد روشن، چ2، تهران: اساطیر.
المکّی، ابوطالب­، (1417)، قوت­القلوب فی معاملة­المحبوب، تصحیح باسل عیون السّود، ط1، بیروت: دارالکتب العلمیّة.
موسوی، سیدجلال، (1399)، «تبیین جایگاه قابوس­نامه در تاریخ اندرزنامه­نویسی»، پژوهش­نامة ادبیات تعلیمی، س12، ش46، صص1-28.
میبدی، ابوالفضل، (1382)، کشف­الأسرار و عدة­الأبرار، به اهتمام علی­اصغر حکمت، چ7. تهران: امیرکبیر.
المیدانی، ابوالفضل، (1424)، مجمع­الأمثال، تحقیق محمّد محیی­الدّین عبدالحمید، ط1، بیروت: المکتبة­العصریة.
نامور مطلق، بهمن، (1386)، «ترامتنیّت مطالعة روابط یک متن با دیگر متن­ها»، پژوهش­نامة علوم انسانی، ش56، صص83-98.
نامور مطلق، بهمن، (1388)، «از تحلیل بینامتنی تا تحلیل بیناگفتمانی»، پژوهش­نامة فرهنگستان هنر، ش12،صص74-94.
نامور مطلق، بهمن، (1394)، درآمدی بر بینامتنیّت، چ2، تهران: سخن.
نامور مطلق، بهمن، (1395)، بینامتنیّت از ساختارگرایی تا پسامدرنیسم، چ1، تهران: سخن.
نجم­الدین­رازی ، عبدالله، (1380)، مرصادالعباد، به اهتمام محمّدامین ریاحی، چ9 ، تهران: علمی و فرهنگی.
نسفی، عزیزالدین، (1381)، کتاب­الإنسان­الکامل، تصحیح ماریژان موله، چ6، تهران: طهوری.
نصیرالدین طوسی، محمد، (1387)، اخلاق ناصری، تصحیح مجتبی مینوی و علی­رضا حیدری، چ6، تهران: خوارزمی.