نگاهی به بازتاب باورداشت‌های عامیانه در سفرنامه ناصرخسرو

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه آموزشی آموزش زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فرهنگیان شهرکرد

2 دانش آموختۀ مقطع کارشناسی رشتۀ زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فرهنگیان استان چهارمحال و بختیاری، شهرکرد، ایران

چکیده

اعتقادات و دانش عوام به مثابه پدیده‌ای آمیخته با اجتماع و رکنی گسستناپذیر از زندگی جمعی در تاریخ پرفراز و فرود بشریت، سهم قابل توجهی از فرهنگ هر ملت را به خود اختصاص دادهاست. در این میان باورداشت‌های عامه، منزلگاه آشنایی و شناسایی جنبه‌های مختلف فرهنگ توده مردم، محسوبمی‌شود. سفرنامه‌ها یکی از مهم‌ترین زمینه‌های تجلی این باورها هستند که بهلحاظ انعکاس دادن فرهنگ و اندیشه مردمان جوامع مختلف، از غنی‌ترین منابع برای بررسی فرهنگ و پنداشت‌های عامه به شمار می‌روند. در همین راستا سفرنامه ناصرخسرو به دلیل دقت علمی، ژرف‌بینی و توانمندی‌های زبانی نگارنده از جایگاه خاصی برخوردار است. در این پژوهش که با رویکرد تحلیلی توصیفی و با استفاده از روش کتابخانه‌ای انجام شده، انواع باورهای عامه در سفرنامه ناصرخسرو بر اساس دسته‌بندی جدیدی مورد بررسی قرار گرفتهاست. در این دسته‌بندی باورهای عامه در شش دسته دینی، تاریخی، افسانه‌ای - اسطوره‌ای، غرایب، تابو و خرافه‌ها قرار گرفتهاست. نتایج پژوهش نشانمی‌دهد که از میان انواع عقاید عامه، باورهای دینی بیشترین میزان انعکاس را در سفرنامه ناصرخسرو دارد و بعد از آن باورهای عامه در مورد غرایب بازتاب بیشتری از دیگر باورها دارد. از میان انواع باورهای عامه کمترین بسامد بازتاب به باورهای خرافی اختصاص دارد. این نتایج همچنین نشان‌دهنده غلبه جنبه‌های عقلانی و دینی شخصیت این حکیم متاله در گزارش سفرهای هفت‌ساله خود است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Study of the Representation of Folk Beliefs in Naser Khosrow's Safarnama (The Book of Travels)

نویسندگان [English]

  • shahnaz valipourhafshejani 1
  • Amirhossein saeedipour 2
1 Assistant Professor of the Teaching Department of Persian Language and Literature, Farhangian Shahrekord University
2 Graduate of Persian Language and Literature, Farhangian University, Chaharmahal and Bakhtiari Province, Shahrekord ,iran.
چکیده [English]

The folk beliefs and knowledge, as a phenomenon intertwined with society and an inseparable pillar of collective life in the ups and downs of human history, have made a significant contribution to the culture of any nation. In the meantime, folk beliefs are considered, as the place of familiarity and identification of various aspects of public culture. Safarnamas (The Books of Travels) are one of the most important fields of manifestation of these beliefs, which in terms of representing the culture and thought of the people of different societies, are one of the richest sources for the study of culture and popular ideas. In the same direction, Naser Khosrow's Safarnama has a special place due to its scientific accuracy, insight and linguistic abilities. In this research, done with a descriptive-analytical approach and using the library method, the types of public beliefs in Naser Khosrow's Safarnama have been studied based on a new classification. In this classification, popular beliefs are divided into six categories: religious, historical, mythical, wonders, Taboo, and superstitious. The results of the research showed that among the types of popular beliefs, religious beliefs are the most reflected in Naser Khosrow's Safarnama and after that, popular beliefs about wonders are more reflected than other beliefs. Among the types of popular beliefs, the lowest percentage of reflection is attributed to superstitions. These results also revealed the dominance of the intellectual and religious aspects of the character of this theologian sage in the report of his seven-year journey.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Naser Khosrow. Travelogue
  • Folk Beliefs
  • Superstition
انوری، حسن(1381) فرهنگ بزرگ سخن؛ ج4، چاپ اول، تهران: سخن.
دوستخواه، جلیل(1386) گزارش و پژوهش اوستا؛ چاپ یازدهم، تهران: مروارید.
ذوالفقاری، حسن(1395) باورهای عامیانۀ مردم ایران؛ چاپ دوم، تهران: چشمه، 1395.
ذوالفقاری(1398)حسن زبان و ادبیات عامۀ ایران؛ چاپ چهارم، تهران: سمت.
راسل، برتراند(1345) جهانی که من می‌شناسم؛ ترجمۀ روح ا... عباسی، تهران: امیرکبیر.
شعربافیان، حمید رضا(1382) باورهای عامیانه در ایران به گزارش سیاحان غربی؛ مشهد: محقق.
صالحی امیری، سید رضا، تابستان (1387)، خرافه‌گرایی؛ چیستی، چرایی و کارکردها، تهران: مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام.
صدر حاج سید جوادی، احمد، فانی، کامران و خرمشاهی، بهاء الدین(1378) دایره المعارف تشیع؛ جلد 7، ذیل خرافات، چاپ اول، تهران.
فروید، زیگموند؛ توتم و تابو(1397) ترجمۀ محمد علی خنجی، تهران: نگاه.
قبادیانی بلخی، ناصرخسرو؛ سفرنامه(1375) به کوشش محمد دبیرسیاقی، چاپ ششم، تهران: زوار.
مصفا، ابوالفضل؛ فرهنگ اصطلاحات نجومی؛ تبریز(1357) مؤسسة تاریخ و فرهنگ ایران .
موسوی بجنوردی، محمد کاظم(1387) دایره المعارف بزرگ اسلامی؛ ج15، چاپ اول، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی .
نوری، یحیی (1360)، اسلام و عقاید و آراء بشری یا جاهلیت در اسلام، چاپ نهم، تهران: بنیاد علمی و اسلامی مدرسه الشهدا.
اشکواری، محمد جعفر و موسوی، سید جمال و صادقی، مسعود(1398) «جهان شناسی در عجایب نگاری‌ها»؛ مجلۀ تاریخ علم، دورۀ(17) ، ش1، 1398 ؛ ص 1-35.
ایروانی، محمد رضا(1386) «نگاهی به‌خاطره‌نویسی و مقایسۀ آن با زندگی‌نامه و سفرنامه»؛ مجلۀ زبان و ادبیات فارسی، ش 8، پاییز، 1386 ؛ ص 73- 100.
پیامتی، بهناز؛ «شعر رودکی جلوه‌گر باورهای دینی»(1388) مجلۀ بهار ادب، س 2، ش 2 ، تابستان، 1388 ؛ ص 138- 153.
جهانشاهی افشار، علی و شمس الدینی مطلق، محمد حسن(1392) «ریشه‌های خرافات و کارکرد آن در فرهنگ مردم»؛ مجلۀ فرهنگ و ادبیات عامه، س 2، ش3 ، بهار و تابستان،  1393؛ ص 49- 78.
خوارزمی، حمید رضا و توکلی، حسین الله(1396) «طلسم و طلسم شکنی در فرهنگ عامۀ جبال بارز جیرفت»؛ مجلۀ فرهنگ و ادبیات عامه، س5 ، ش 16، مهر و آبان، 1396؛ ص 137- 160.
سید یزدی، زهرا و حکیمی پور، فرزانه(1396)  «بررسی فرهنگ عامه در فیروزشاه نامۀ محمد بیغمی»؛ مجلۀ مطالعات ایرانی، س 16 ، ش 32 ، 1396 ؛ ص 97-111.
شریلو، ملیحه و فرزاد، عبدالحسین(1395) «عناصر فرهنگ و کنش های عامیانه در داستان نویسان زن معاصر»؛ مجلۀ زن در فرهنگ و هنر، س 8 ، ش1 ، 1395 ؛ ص 1- 22 .
صرفی، محمد رضا(1383) «بازتاب باورهای خرافی در مثنوی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دورۀ جدید، ش 15  (پیاپی 12) ، 1383؛ ص 103- 128.
علوی زاده، فرزانه سادات و وحدانی‌فر، امید(1398) «جلوه های فرهنگ عامه در سفرنامه سه سال در آسیای ژوزف آرتور گوبینو»؛ مجلۀ فرهنگ و ادبیات عامه، س 7، ش 28 ، 1398 ؛ ص 193-218.
غضنفری، سیده پروانه ومیترا کریمی، (1395)، «چشمه علی دامغان و علل تقدس آن»، باغ نظر، سال سیزدهم، شمارۀ چهل و دو، صص 57- 66.
فارسیان، محمد رضا، و قاسمی آریان، فاطمه(1400)  «بازتاب ادبیات عامه ایران در سفرنامه از خراسان تا بختیاری اثر هانری رنه دالمانی»؛ مجلۀ مطالعات زبان و ترجمه، دورۀ ( 54) ، ش 3، 1400 ؛ ص 97-122.
گلی، احمد و معنوی، فاطمه(1390)  «بازتاب باورهای خرافی در دیوان انوری»؛ مجلۀ نامۀ پارسی، ش 58- 59، پاییز و زمستان، 1390 ؛ ص 155 – 178 .
مدبری، محمود(1368) «بهرام گور و رباط زبیده در سفرنامه ناصرخسرو»؛ مجلۀ چیستا، ش 62، آبان، 1368؛ ص 215- 218 .
مدرس‌زاده، عبدالرضا(1385) «فرهنگ عامیانه در شعر ناصرخسرو»؛ مجلۀ زبان و ادبیات فارسی، ش۱۰، ۱۳۸۵ ؛ ص 79-97.
ولی پورهفشجانی، شهناز(1395) «اسطوره فریدون، نمادها، بن مایه‌ها و تحولات آن»؛ مجلۀ ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی (زبان و ادبیات فارسی)، س 12 ، ش 43، 1395 ؛ ص 315-343.
الهامی، فاطمه(1386) « انعکاس باورهای عامیانه و عقاید خرافی در شعر نظامی»؛ مجلۀ پیک نور،س5 ، ش3 ، پاییز 1386 ؛ ص 104- 114 .